Kolędy patriotyczne

Wiem, wiem… Pan Jezus wcale nie leżał w grocie pod Giewontem i górale wcale nie grali mu „Oj, Maluśki…” Ale ciekawą ciekawostką dla ciekawskich jest fakt, że to w Polsce powstało najwięcej utworów śpiewanych w okresie Bożego Narodzenia nawiązujących do historii danego narodu. Tradycyjnie zwykło się je nazywać "patriotycznymi" właśnie. Myślę, że tak szczególna okazja jak stulecie odzyskania przez Polskę niepodległości, jest dobrą sposobnością, aby coś o nich napisać.

Najstarsza zachowana do dzisiaj polska kolęda pochodzi z 1424 r. Zaczyna się ona od słów „Zdrów bądź, Królu Anielski”. Jednak to dopiero wiek XVII i XVII przyniósł kolędom wzrost popularności. Wśród twórców pieśni bożonarodzeniowych są wielkie nazwiska kultury polskiej. Wspomnijmy choćby Piotra Skargę, któremu przypisuje się autorstwo kolędy „W żłobie leży”. Została ona napisana do melodii poloneza koronacyjnego króla Władysława IV.

Inną bardzo popularną kolędę „Bóg się rodzi” napisał (co każdy uczeń już w szkole wie) Franciszek Karpiński. Muzyka tej kolędy to oczywiści nasz narodowy taniec – polonez.

Narodowe – polskie cechy treści kolędy zaczęły nabierać w XVII wieku. Najpierw pojawiały się (głównie w pastorałkach) polskie imiona (Wojtek, Staszek, Jasiek, Kuba czy Józek). Pojawiała się także swojska "szopa". Pastorałki nawet umiejscawiały wydarzenia Nocy na rodzimych terenach! Niektórzy historycy podkreślają ponadto, że to właśnie w naszych kolędach pojawił się niespotykany nigdzie indziej rodzaj poufałości wobec sacrum Tej Nocy. Jezus jest „maluśki jako rękawicka”, „piękniuchny jak Aniołeczek”, jego Matka nazywana jest „Matulką” albo „Matusieńką”. Człowiek lubi rzeczy znane, które kojarzą mu się z przyjemnością, ciepłem, radością, śmiechem – a przecież takie są właśnie święta Bożego Narodzenia, których klimat opisuje polska kolęda.

W kolejnych etapach twórczości bożonarodzeniowej widać już było echo zaborów i walk o niepodległość. Boże Narodzenie wiązano z nadzieją na odzyskanie wolności. Kolędami można opowiedzieć historię Polski od powstania listopadowego aż do naszych czasów. Są kolędy związane z okresem między powstaniami, z powstaniem styczniowym, z 1918 r., np. „Przybieżeli do Betlejem żołnierze”; są kolędy związane z 1939 r., np. „Kolęda warszawska” z tekstem Stanisława Balińskiego:

czy patriotyczne wersje kolęd z okresu okupacji, jak „Lulajże, Jezuniu, na polskiej ziemi”. Potem wspomnieć można kolędy okresu stanu wojennego. Flagową kompozycją jest tu „Kolęda internowanych” autorstwa Macieja Zembatego.
Czasem dodawano zwrotki związane z konkretnymi wydarzeniami. Np. w związku ze stanem wojennym:

Wcześniej jeszcze powstała kolęda znana dziś „Nie było miejsca dla Ciebie” z czasów drugiej wojny światowej. Większość kolęd patriotycznych, podobnie jak pieśni patriotyczne, wojskowe czy powstańcze, rodziła się wśród poetów amatorów: żołnierzy, więźniów lub powstańców.

Dzisiaj jednak szeroko chciałbym przybliżyć te utwory, które powstały w czasie, w którym Polscy walczyli i tęsknili za wolną Ojczyzną.
Jedną z pierwszych polskich kolęd patriotycznych tamtego okresu, które zachowały się do naszych czasów, jest „Hymn do Boga” z roku 1830. Była to pieśń śpiewana na melodię „Bóg się rodzi”. Fundamentalne dla tekstu tej kolędy było jednak przede wszystkim doświadczenie powstania listopadowego, z którym wielu Polaków wiązało rzeczywiste nadzieje na odbudowę suwerennego państwa.

Twórco Świata!

przed Twym tronem,

Lud polski – z pokorą staje

I z czołem w ziemię schylonym

Hołd Ci winny z czcią oddaje.

Kieruj małymi siłami

Lub złącz – z Przodków popiołami.(…)

Z miłym dziś wolności znakiem

Błagamy u Twego Tronu

By Polak był znów Polakiem

Od kolebki aż do zgonu

Chciej dopomóc Polskiej młodzi,

Jej Chłopicki dziś dowodzi!(...)

Nie pragniemy nic cudzego,

Tylko znowu mieć kraj cały,

Używać szczęścia prawego

I dawnej Polaka chwały,

Racz, nich zaszczytnie wawrzyny

Wieńczą Polskie prawe syny!

Następnym etapem jest czas Powstania Styczniowego. Tutaj warto wspomnieć tekst „Pan z nieba”, gdzie śpiewano: 

Przez Twe narodzenie, Jezu, drogi Panie,

Dajże całej Polsce świetne zmartwychwstanie.

Zwaśnionych braci

Połącz jednością,

A nas obdaruj

Świętą wolnością.

O, dajże nam Panie

Niech Polska powstanie! 

Utwory na Boże Narodzenie poruszały też sprawy społeczne i socjalne. W tekstach przemycano wręcz treści ustrojowe i nieodległe od marksistowskiej Międzynarodówki, jak na przykład w „Hej kolęda, kolęda!”:

(…) Żyd, Francuz czy Anglik, Włoch Turek czy Niemiec

Każdy człowiek brat nasz – żaden cudzoziemiec.

Wszyscy się kochajmy,

Ręce sobie dajmy

–Hej kolęda, kolęda!(…)

A gdy się tak wszyscy za jedno zbratamy,

Wrogów naszych wspólnych wtenczas pokonamy

I sami na ziemi

Raj sobie stworzymy 

–Hej kolęda, kolęda!

Podobne przejęcie miało miejsce w przypadku „Kolędy robotniczej”, śpiewanej na melodię „Wśród nocnej ciszy”:

Tylko klasowa walka pozwoli

Wyjść nam z odwiecznej naszej niedoli

I na karku smoka tego,

Który ssie krew bezbronnego,

Postawić nogę!

Swoją obecność w kolędach zaznaczyły również Legiony Polskie. Wielu mniej lub bardziej utalentowanych ludzi pisało utwory, w których przedstawiali swoją wizję. Powstały zatem „Kolęda o legionistach, przybieżeli od patroli”, „Kolęda żołnierska”, dwie zmienione wersje „Wśród nocnej ciszy” oraz również dwie „Kolędy legionów”. Oczywiście głównym tematem większości z nich była wolna Polska oraz walka z carską Rosją, tak jak na przykład w „Kolędzie ludu polskiego na tułaczce”:

A w ojczyźnie gmina z gminą

Niechże będą połączone.„Bóg się rodzi”, wiec przeminąN

asze troski, łzy rojone.

Na tułaczce, wielki Boże,

Uczyń jako Twoje rosy,

Co moc leją chlebną w zboże,

Niech nas krzepią w przyszłe losy,

Niech nam dają siłę trwania,

Z której życie się wyłania.

Późniejsze polskie losy miały oczywiście także swoje odzwierciedlenie w kolędach. Zaraz po odzyskaniu przez Polskę niepodległości ksiądz ukrywający się pod inicjałami J. R. napisał „Radość Polaka w święto Bożego Narodzenia”:

Dzięki, Dzięki Ci, o Boże

Za ojczyznę uwolnioną.

Któż Ci hołdy złożyć może

Za tę łaskę wyświadczoną. 

Także w dalszej historii Polski nie brakowało rozmaitych, prawdziwie dramatycznych wydarzeń. W roku 1920 na Warmii zorganizowany został plebiscyt decydujący o przynależności państwowej tych ziem. Zimą na przełomie 1919/1920 w polskich domach śpiewano zmodyfikowaną wersję „Wśród nocnej ciszy”:

Wśród nocnej ciszy, głos się rozchodzi

Wstańcie Polacy, Grenzschutz nadchodzi

Zabierzcie kosy, widły

Bo nam Niemce bardzo zbrzydły

Niech żyje Polska!

… a także pieśń „Radość Polaka w święta Bożego Narodzenia 1918 roku”:

(…) Boże, Boże nieskończony

Na Polskę zlewaj swe łaski

Pobłogosław wszystkie trzy strony

Niech ogląda Niebios Łaski 

Jednak nie tylko wydarzenia polityczne stawały się inspiracją kolęd. Również posunięcia ekonomiczne miewały swoje odzwierciedlenie w tych pieśniach. Przykładem takiego utworu jest „Kolęda na czasie” z 1926 roku, śpiewana na melodię „Wśród nocnej ciszy”:

Dziś w wolnej Polsce słychać wołanie:
„Wróćcie pieniądze, w bankach składane,
Czem prędzej się pośpieszajcie,
Ludziom pieniądze oddajcie
Zaoszczędzone. 

Kolęd, które można by nazwać patriotycznymi, można oczywiście znaleźć znacznie więcej. A i choćby na youtube.com jest ich sporo. Polak potrafi!

BONUS: Kto pamięta? "Chodźcie, chodźcie mnie was tutaj potrzeba!/ By nie weszli hitlerowcy do nieba!